Mecha! Mecha!

Ze zijn te zien in films als Pacific Rim en Transformers, en in talloze animatieseries en strips. Je bestuurt ze in games als TitanFall en Metal Gear Solid, en bouwt ze als Lego sets (Buzz Lightyear's Emperor Zurg, Transformers) of Gunpla modelbouw kits. Indrukwekkende, torenhoge en wapenslingerende robots domineren de popcultuur vandaag de dag, en het lijkt er op dat hun populariteit snel af zal nemen.

Hoe komt dat? "Mecha" neemt een behoorlijk grote plek in onze fantasiewereld in, een mix van opgewekt futurisme en machtsfantasieën. Werp een blik op een willekeurige Mobile Suit Gundam of Transformers animatie of strip, en je ziet een verheerlijking van constructie technologie, militaire macht, en wetenschappelijke vooruitgang. Precies de mix waar jongensharten wereldwijd van smelten—jongens van alle leeftijden, en alle seksen. Zo bekeken zijn onze geliefde Gundam's, Voltron's, Evangelion's, Mighty Morphin Power Rangers, de Metal Gear REX of Transformer robots niets meer of minder dan een metalen verpersoonlijking van diep gevoelde, menselijke machtsfantasieën.

Metalen monsters

Hoewel dit misschien de aantrekkingskracht van mecha robots verklaart, zegt dat nog niets over de huidige, immense populariteit. Robots en andere mechanische schepsels spelen namelijk al heel lang een rol in ons pop media dieet. Het klassieke science fiction boek War of the Worlds dateert bijvoorbeeld uit 1897, om maar één voorbeeld te noemen, en dat introduceerde al de mechanische "tripods" die aliens gebruiken om de mensheid aan te vallen. Ook pulpmagazines uit de jaren 1940-1950 wisten wel raad met grote, losgeslagen robots, die ook in vroege science fiction televisieseries te zien waren.

Alleen: dat zijn geen mecha robots zoals we die nu kennen. Om te beginnen werden ze verhaaltechnisch bijna altijd ingezet als de doodenge vijand van de held in het verhaal, en daarmee niet anders dan de zombies en aliens in andere pulp-verhalen. Ze vormen daarmee eerder een belichaming van onze angsten (voor het onbekende, voor gevaar) dan een symbool van de menselijke behoefte grip te hebben op ons handelen, zoals wanneer je een Jaeger aanstuurt in Pacific Rim. En is in een pulp-verhaal de robot wel een vriend van de mensen, dan zijn het altijd robots op de manier waarop ook R2D2 een robot is: een geprogrammeerde emmer vol electro draden, die je om een kleine boodschap kunt sturen en waar je soms om kunt lachen, maar meer ook niet.

Japanse wortels

Om de huidige trend goed te begrijpen, moeten we terug naar het land dat voor de mecha verantwoordelijk is: Japan. De oudste verwijzingen naar reusachtige, bewapende robots zien we in de oorlogspropaganda rond de Tweede Wereldoorlog. Japanse kunstenaars leefden zich uit op tekeningen van geavanceerde robot-vechtmachines die door Westerse steden heen stampten. Helaas moesten ze aan het eind van de oorlog het naakte feit onder ogen zien dat het Amerikaanse leger door Japanse steden was geraasd, met hulp van wetenschap en technologie die vele malen geavanceerder was dan de Japanse.

De verwoesting en vernedering van de verloren oorlog hadden een enorme invloed op de Japanse psyche, en lieten hun sporen na in het werk van Japanse kunstenaars. Osamu Tezuka, de "vader van manga," bedacht bijvoorbeeld Astro Boy/Mighty Atom in 1952, een verhaal over een gestorven jongen die door toedoen van zijn vader (een wetenschapper) als supersterke robot terugkeert. Het stripverhaal had het verwerken van verdriet als een van de thema's, en gaf aan wetenschap en technologie een grote rol als krachten die het kwaad konden verslaan. Mitsuteru Yokoyama kwam met een soortgelijk positief verhaal: in Tetsujin 28-go (Gigantor in het Westen, 1956) erft een jongen een op afstand bestuurbare reusachtige robot van zijn overleden (wetenschapper) vader.

Robotgevechten

Na deze invloedrijke na-oorlogse start, kwam er in de jaren '60 en '70 een nieuwe robot-rage op gang. "Grote robotgevechten" werden populair binnen manga en anime, waarbij het woord "groot" zowel op "langdurig" als op het formaat van de robots sloeg. Deze trend werd al snel in televisieseries als Ultraman (1966) en Kamen Rider (1971) opgepikt, real-life shows waarin de helden het aan de stok kregen met een veelvoud aan buitenaardse wezens en/of robot monsters. De trend was zo invloedrijk, dat ook de grootste naam in Japanse populaire films er niet aan ontsnapte: in 1974 vocht Godzilla/Gojira het uit met zijn mecha döppelganger in de film Godzilla vs. Mechagodzilla.

Een belangrijke toevoeging aan de super robot trend kwam van de manga Mazinger Z, gemaakt door de invloedrijke manga kunstenaar Kiyoshi ("Go") Nagai in 1972. Oppervlakkig gezien was zijn nieuwe titel niet veel meer dan de volgende futuristische strip over een gigantische vechtrobot. Alleen werd die robot dit keer door iemand van binnen uit bestuurd, en niet van afstand zoals bij Gigantor en andere robots het geval was. Dit gaf zulke interessante kansen voor de verhalen rond de robots en hun bestuurders, dat het al snel een vast onderdeel van mecha manga was. Mobile Suit Gundam, waarvan de eerste anime serie in 1979 in Japan werd uitgezonden, was het voorlopige hoogtepunt van deze ontwikkeling, gezien de gelaagde verhaallijnen rond de piloten in hun "mobiele gevechtspakken."

Sprong naar de VS

Een tweede grote verandering voor mecha kwam in de vroege jaren '80, toen de mecha trend voor de eerste keer de Grote Oceaan overstak en de Verenigde Staten en Europa bereikte. Om te begrijpen waarom dat gebeurde, en waarop juist op dat moment, moeten we kijken naar de Amerikaanse ontwikkelingen rond kindertelevisie. Voor 1982 was het speelgoedfabrikanten verboden hun producten te tonen in en rond kinder-TV programma's. Die wet werd aan de kant gegooid door het kabinet van president Ronald Reagan, waardoor commerciële programmering die op jeugd was gericht ineens mogelijk werd.

Speelgoedbedrijven aarzelden geen moment en gingen driftig op zoek naar programma's waarmee speelgoed gepromoot kon worden. En omdat Westerse studios tijd nodig hadden om kinderseries te maken of aan te passen, kwamen Japanse animatiestudio's (waar veel sneller werd geproduceerd dan in de VS) ineens in beeld. Al snel werden nieuwe animatieseries voor de Amerikaanse markt in Japan geproduceerd (G.I. Joe was de eerste die gebaseerd was op Amerikaans speelgoed), maar kwamen ook bestaande Japanse producties in een vertaalde versie op televisie.

Deze ontwikkeling was de directe aanleiding voor de start van de meest mecha-achtige mecha animatie ooit: The Transformers. De serie was het gevolg van een Japanse speelgoedlijn: een reeks van vorm veranderende robot auto's, vanaf 1980 gemaakt door Takara Toys. Dit speelgoed werd door het Amerikaanse Hasbro in licentie genomen, waarbij de Japanse productie mallen werden gebruikt voor de eerste 28 speelgoed modellen die in de VS werden uitgegeven. Tegelijk vroeg Hasbro aan de Japanse animatie studio Toei Animation een televisieserie te produceren, gebaseerd op een acht pagina's tellend basis verhaal geschreven door Marvel Comics hoofdredacteur Jim Shooter. The Transformers (1984) liep vier seizoenen, waarin 98 afleveringen en een bioscoopfilm werden uitgebracht.

More than meets the eye

Transformers zou snel uitgroeien tot de favoriete serie van jonge Amerikanen, die doorgaans geen idee hadden van de Japanse achtergrond van de serie, en geen vragen stelden bij de speelgoed ontwerpen en robot esthetiek. Misschien dat iemand zich weleens afvroeg waarom sommige Autobots een klein bestuurdersstoeltje op hun arm hadden, terwijl de televisieserie de robots duidelijk als zelfstandige wezens portretteerde, die helemaal geen menselijke besturing nodig hadden. Niemand die doorhad dat de oorspronkelijke speelgoedmodellen onderdeel waren geweest van een "microman" speelgoed verzameling: de Japanse ontwerpers hadden daarbij duidelijk door mensen bestuurde robots voor de geest gehad.

Transformers waren een hit in de Verenigde Staten, zowel in de winkel als op televisie. Naast dat het mecha populair maakte, deed het nog iets belangrijks: het maakte de Amerikaanse market klaar voor Japans design in bredere zin. Voor 1980 keek Japan naar de VS voor inspiratie als het om design ging, of het nu strips, animatie, speelgoed of games betrof. Door het succes van Transformers, maar ook games als Space Invaders en PAC-MAN (die zijn eigen in Japan gemaakte animatieserie kreeg in de VS) kwam een omgekeerde beweging op gang, waarbij de Amerikaanse markt steeds meer open ging voor Japans design en esthetiek.

Hello Kitty

Spoel vooruit naar vandaag de dag, en je ziet de impact van deze omslag overal in Westerse media: elementen uit van oorsprong Japanse beeldcultuur (manga, anime en Japanse games) zijn onderdeel van de globale beeldtaal geworden, en ze wint nog altijd aan invloed. Hello Kitty is wereldwijd even bekend als Barbie, en de Japanse game personages PAC-MAN, Super Mario en Sonic the Hedgehog zijn super populair bij de kinderen van vandaag. Tegelijk staat Netflix vol Japanse anime, en kun je kijken naar nu-klassieke mecha anime als Neon Genesis Envangelion, Full Metal Alchemist en Mobile Suit Gundam series. En Westerse bioscopen worden voorbereid op een nieuw episch robot gevecht: Transformers 7: Rise Of The Beasts staat op de rol voor 2023.

Kijk naar dit smorgasbord van beschikbare mecha in Westerse media, van Japanse oorsprong of niet, en één ding is glashelder: mecha robots blijven nog wel een tijdje door onze steden stompen.